W starożytności powstało pojęcie filozofii – jako umiłowania mądrości (od greckich słów philein – lubić, kochać, sophis – mądrość). Twórcą terminu był Pitagoras. Grecy uważali, że filozofia przybliża człowieka do tego, co boskie, bowiem jest boską wiedzą.

     W starożytnej filozofii wyróżniamy pięć okresów:

• naturalistyczny, z dominacją filozofii przyrody (Tales z Miletu, Anaksymander z Miletu, Heraklit z Efezu, Ksenofanes) i pigatorejczykami;
• humanistyczny, jako okres działalności sofistów i Sokratesa;
• okres tzw. wielkich syntez, z najwybitniejszymi nazwiskami epoki – Platonem i Arystotelesem;
• okres szkół hellenistycznych, czyli szkół stoików, epikurejczyków, sceptyków oraz szkoły eklektycznej;
• religijny, czyi tzw. neoplatonizm

Okres naturalistyczny

1. Tales z Miletu

     Tales z Miletu jako pierwszy zadał najważniejsze filozoficzne pytania: 
„z czego jest wszystko?”, „co sprawia, że to, co istnieje, jest takie, a nie inne?”, „dlaczego to istnieje,a nie ginie?”
     Jego odpowiedzią była woda. Uznał, iż wszystko jest z wody, dzięki wodzie powstaje i ginie, i dzięki wodzie jest również takie, a nie inne. Woda jest więc początkiem rzeczy, jest ich trwałą podporą, jest „rzeczą boską”.

2. Anaksymander z Miletu

     Był uczniem Talesa. Zastanawiał się, czym jest rzecz, z której jest wszystko. Nazwał ją greckim słowem arche (łacińskie principium), co oznaczało praprzyczynę, zasadę, która łączy rzecz, źródło, początek.
     Anaksymander za taką arche uznał bezkres, grecki apeiron. Świat według niego powstaje w taki sposób, iż oddzielają się od siebie przeciwieństwa.

3. Heraklit z Efezu

     Żył na przełomie VI i V wieku. Uważał, iż problemem dla filozofa nie powinna być sama rzecz, ale jej ruch. Jedyną rzeczą bowiem, która jest w świecie niezmienna, jest to, że wszystko się stale zmienia. Jego słynne zdanie Pantha rei głosi, że wszystko płynie, stale się zmieniając.
     Skąd się biorą w świecie zmiany? Ich przyczyną jest walka przeciwieństw. Heraklit mawiał:
„wojna jest matką wszystkich rzeczy i wszystkich królową.”
W przeciwieństwach szukał harmonii, mawiając: 
„konflikt rodzi harmonię, wojna jest pokojem.”
     Za zasadę, która najlepiej wyraża ciągły ruch i walkę przeciwieństw, uznał ogień.

4. Ksenofanes

     Żył w VI wiek p.n.e. Krytykował antropologiczne spojrzenie na bogów. Uznawał istnienie boga, żyjącego poza kosmosem i poza ziemią, boga ponad innymi. Za zasadę istnienia wszelkich rzeczy uznał ziemię.

5. Pitagoreizm

     Pitagoreizm rozwijał się w VI i V wieku p.n.e. Rozwój tego nurtu wiązał się z poszukiwaniem nowej formy religijności, która pozwoliłaby żyć lepiej. Początek ruchu wiąże się z wyspą Samos, gdzie w 530 roku p.n.e. urodził się Pitagoras.
     Pitagoras założył słynną szkołę, której celem nie było głoszenie nauk filozoficznych, lecz nauka dobrego przeżywania swojego życia. Pitagoras uważał, że do rozwoju i dobrego życia niezbędna jest wiedza, nauka, która daje ludzkiej duszy doskonałość.
     Szkoła pitagorejska za arche, praprzyczynę, uznała liczbę. Liczba jest syntezą tego, co skończone i nieskończone, doskonałe i niedoskonałe, ograniczone i nieograniczone. Liczba zawiera więc wszystko, co tworzy rzeczywistość. Ważna jest również muzyka, która doprowadza duszę na wyższy poziom, oczyszcza ze złych wpływów.
Do ideałów pitagorejskiego życia należą:

• metempsychoza, czyli wędrówka dusz. Karą za grzechy jest zesłanie duszy człowieka w ciało. Oczyszczenie polega na oswobodzeniu duszy z ciała, a drogą do tego jest nauka.
• Życie kontemplacyjne, tzw. bios teoretikos. Polega ono na przyglądaniu się rzeczom poprzez umysł.

6. Eleaci

     Założycielem tej szkoły był Parmenides z Elei. Uważał on, że istnieją trzy drogi szukania praprzyczyny:

• droga prawdy absolutnej; jest to droga logosu, rozumienia i rozumowej argumentacji. Zakłada, iż byt jest i musi koniecznie być, a niebytu nie ma. Jest to tzw. zasada niesprzeczności. Ponadto, byt jest koniecznym warunkiem do wszelkiego poznania – jeśli coś jest, to może być poznane. Byt jest tym, co realnie istnieje.
• droga złudnych mniemań (absolutnego fałszu); jest to droga zmysłów – to, co widzimy, uznajemy za prawdziwe.
• droga mniemania możliwego do przyjęcia; usprawiedliwia istnienie zjawisk, odnosząc je do bytu.

     Innymi filozofami tworzącymi w szkole eleatów byli Zenon z Elei oraz Melissos z Samos.

7. Szkoła elektyczna

     Dokonano w niej syntezy poglądów Parmenidesa z teorią potwierdzającą ruch.
W szkole tej tworzyli: Empodokles z Agrygentu oraz Anaksagoraz z Kladzomen.
 
8. Atomiści

    Twórcą tej szkoły był Leucyp, uczeń Demokryta z Abdery.
     Według ich myśli świat zbudowany jest z atomów. Są one zgodne z eleackim pojęciem bytu – atomy nie powstają i nie giną, nie różnią się także od siebie jakościowo. Atomy są również niepodzielne. Są w wiecznym ruchu, a ruch nie ma swej zewnętrznej przyczyny.


Okres humanistyczny

1. Sofiści

     Nazwa grupy pochodzi od greckiego słowa sofos, które oznacza „zręczny, mądry, chytry”. Sofista oznacza człowieka, który osłabia prawdę, umacnia fałsz, bo ma w tym realny interes. Dla Sokratesa sofistyka była pozorną mądrością, uprawianą z miłości do zysku.
     Nowością wprowadzoną przez sofistów była metoda naukowa, polegająca na połączeniu wiedzy teoretycznej i doświadczenia życiowego, co miało prowadzić do ogólnych wniosków. Kładli nacisk na praktyczne umiejętności, stad też filozofia musiała być nauką praktyczną. Używali pojęcia arete, czyli cnoty, rozumianej jako umiejętność dobrego przeżycia, usprawnienie do czynienie dobra. Postępowanie cnotliwe dawało ludziom szczęście. Z początku cnota dostępna była tylko dla nielicznych, cnotliwym należało się urodzić (cnota przynależała do stanu arystokratycznego). Sofiści uznali jednak, że z cnotą nie trzeba się urodzić, ale trzeba się jej nauczyć. Stąd więc życie cnotliwe jest dostępne dla każdego, kto tylko chce z niego skorzystać. Sofiści za swoje nauki pobierali pieniądze (co krytykował ich przeciwnik, Sokrates).
Nurt myśli sofistycznej dzieli się na trzy podgrupy:

• tzw. wielcy sofiści pierwszego pokolenia – Protagoras z Abdery, Gorgiasz, Hippiasz;
• tzw. eryści – drugie pokolenie sofistów, akcentujące stronę formalną, filozofia dla nich jest jałową walką słowną; np. Trazymach;
• tzw. sofiści-politycy – wykorzystujący retorykę tylko do rządzenia.

     Najbardziej znanym sofistą był Protagoras z Abdery (ok. 487-420 r. p.n.e.), który stworzył pojęcie tzw. homo mensura – 
„człowiek jest miarą wszystkich rzeczy - istniejących, że istnieją, a nieistniejących, że nie istnieją.”     Jego poglądy zbliżały się więc w stronę relatywizmu, uważał, że o tym, czy coś jest dobre czy złe decyduje człowiek, wartości moralne nie są dane z góry.
     Protagoras był agnostykiem – gdy ktoś spytał się go, czy wierzy w greckich bogów, odpowiedział:
„Sprawa jest trudna, a życie ludzkie krótkie.”
     Wymyślił również metodę dyskusji, która nie zbliżała do prawdy, lecz przekonywała do własnych poglądów (tzw. antylogia). Cnota była dla niego zdolnością kierowania sprawami publicznymi.

Kolejny znany sofista, Gorgiasz, uważał, że:

• nic nie istnieje,
• gdyby nawet istniało, to byłoby nierozpoznawalne,
• gdyby nawet było rozpoznawalne, to byłoby niewyrażalne